Định Lượng Cortisol: Hiểu Rõ Cortisol Máu Cao & Hormone Cortisol

Xét nghiệm định lượng cortisol máu là một bước quan trọng trong đánh giá chức năng của tuyến thượng thận và hệ nội tiết. Việc hiểu rõ về hormone cortisol, các nguyên nhân khiến nồng độ tăng cao hoặc giảm thấp giúp nhận diện kịp thời những rối loạn tiềm ẩn trong cơ thể và có hướng điều trị phù hợp.

Cortisol là gì? Vai trò của hormone cortisol trong cơ thể

Chức năng chuyển hóa

Hormone **cortisol**, còn gọi là “hormone căng thẳng”, là một glucocorticoid được sản xuất bởi vỏ tuyến thượng thận. Cortisol giữ vai trò chủ chốt trong quá trình chuyển hóa các chất dinh dưỡng như carbohydrate, protein và lipid, giúp duy trì mức đường huyết ổn định, đặc biệt trong thời gian đói hoặc căng thẳng.

Đáp ứng với stress

Một trong các chức năng nổi bật nhất của hormone này là điều hòa phản ứng của cơ thể với stress. Trong điều kiện căng thẳng về thể chất hoặc tinh thần, tuyến thượng thận tiết ra nhiều cortisol làm tăng huyết áp, tăng nhịp tim và nâng cao năng lượng dự trữ, từ đó giúp cơ thể đối phó hiệu quả với tình huống nguy hiểm.

Ảnh hưởng đến hệ miễn dịch và các cơ quan khác

Cortisol còn có tác dụng ức chế viêm, điều hòa miễn dịch và ảnh hưởng đến chức năng của tim mạch, hệ thần kinh trung ương và nhiều cơ quan khác. Việc cortisol tăng hoặc giảm bất thường có thể kéo theo hàng loạt hệ quả cho sức khỏe.

Định lượng cortisol máu là gì? Khi nào nên xét nghiệm?

Chỉ định xét nghiệm cortisol

**Định lượng cortisol máu** là xét nghiệm đo nồng độ hormone cortisol trong máu nhằm đánh giá chức năng tuyến thượng thận. Xét nghiệm này thường được chỉ định khi bác sĩ nghi ngờ những rối loạn như hội chứng Cushing (cortisol cao) hoặc suy tuyến thượng thận (cortisol thấp), hoặc để đánh giá đáp ứng của cơ thể với stress nội sinh.

Ai cần kiểm tra cortisol máu?

Người có các dấu hiệu bất thường như mệt mỏi kéo dài, tăng hoặc giảm cân không rõ nguyên nhân, huyết áp cao, rối loạn giấc ngủ, hoặc những người đang điều trị bằng corticosteroid dài hạn đều nên được kiểm tra. Ngoài ra, bệnh nhân nghi ngờ có khối u tuyến yên/thượng thận cũng cần định lượng cortisol để hỗ trợ chẩn đoán.

Cách lấy mẫu và lưu ý khi xét nghiệm cortisol máu

Thời điểm lấy máu

Nồng độ cortisol trong máu biến đổi theo nhịp ngày – đêm (circadian rhythm). Cortisol thường đạt đỉnh vào khoảng 6–8 giờ sáng và thấp nhất vào buổi tối khoảng 18–20 giờ. Vì vậy, việc xác định thời điểm lấy máu rất quan trọng, thường ưu tiên buổi sáng để có kết quả chính xác.

Các yếu tố ảnh hưởng kết quả

Một số yếu tố như stress cấp tính, hoạt động thể chất, béo phì, thuốc điều trị (prednisone, hydrocortisone, estrogen…) hay thời gian ngủ có thể ảnh hưởng đáng kể đến kết quả **cortisol máu**. Do đó, cần thông báo cho bác sĩ về tình trạng dùng thuốc, thời điểm lấy mẫu và yếu tố cá nhân liên quan trước khi làm xét nghiệm.

Giá trị bình thường và ý nghĩa thay đổi nồng độ cortisol máu

Khoảng giá trị bình thường theo thời gian trong ngày

Theo tài liệu chuyên sâu từ Mayo Clinic, các mức nồng độ tham chiếu thường được công nhận như sau (có thể thay đổi tùy phòng xét nghiệm):

• 06:00 – 08:00 sáng: 171 – 536 nmol/L
• 16:00 – 18:00 chiều: 64 – 327 nmol/L

Sự khác biệt lớn giữa sáng và chiều là một trong những tiêu chí để đánh giá tình trạng chức năng trục hạ đồi – tuyến yên – thượng thận.

Ý nghĩa cortisol cao (tăng)

Khi nồng độ **cortisol cao**, bác sĩ cần xem xét các vấn đề như:

• Hội chứng Cushing hoặc khối u tuyến thượng thận/tuyến yên
• Căng thẳng tâm lý nặng, stress mãn tính
• Tiếp xúc với corticosteroid kéo dài

Cortisol tăng kéo dài có thể góp phần gây rối loạn chuyển hóa, béo phì vùng bụng, tăng huyết áp, tiểu đường type 2, loãng xương và rối loạn giấc ngủ.

Ý nghĩa cortisol thấp (giảm)

Nồng độ thấp cảnh báo nguy cơ suy tuyến thượng thận nguyên phát (bệnh Addison), hoặc suy thứ phát do thiếu ACTH (tuyến yên). Trong tình huống cấp tính như cơn suy thượng thận, bệnh nhân cần được cấp cứu nội tiết kịp thời để tránh tử vong.

Nguyên nhân, triệu chứng và hướng xử trí khi cortisol máu cao

Nguyên nhân khiến tăng cortisol

Một số yếu tố phổ biến gồm:

• **Stress nội sinh hoặc ngoại sinh kéo dài**
• Bệnh lý tuyến thượng thận như U vỏ thượng thận
• Hội chứng Cushing do tăng ACTH tuyến yên hoặc từ khối u khác
• Dùng corticosteroid ngoại sinh dài hạn

Dấu hiệu nhận biết khi cortisol cao kéo dài

Triệu chứng xuất hiện âm thầm và tiến triển từ từ như: mặt tròn trịa, tích mỡ vùng bụng, da mỏng dễ bầm tím, tăng đường huyết, yếu cơ, cao huyết áp, rối loạn kinh nguyệt… Những biểu hiện này có thể bị nhầm lẫn với các rối loạn nội tiết hoặc chuyển hóa khác, do đó cần thực hiện **xét nghiệm cortisol máu** để xác định.

Hướng xử trí và kiểm soát nồng độ cortisol

Việc điều trị phụ thuộc vào nguyên nhân. Với trường hợp sử dụng thuốc corticoid kéo dài, bác sĩ có thể điều chỉnh liều hoặc chuyển sang liệu trình ngắt quãng. Nếu nguyên nhân do khối u, bệnh nhân có thể được chỉ định phẫu thuật hoặc điều trị nội khoa. Bên cạnh đó, kiểm soát stress, ngủ đủ giấc và tập thể dục điều độ cũng giúp cải thiện nồng độ **hormone cortisol** tự nhiên.

Câu hỏi thường gặp về xét nghiệm cortisol máu

1. Có cần nhịn ăn trước khi xét nghiệm cortisol máu?
Không bắt buộc, nhưng tốt nhất nên lấy máu vào buổi sáng trước 08:00 và không sử dụng thuốc hoặc cà phê trước đó để giảm ảnh hưởng đến kết quả.

2. Xét nghiệm cortisol nước bọt hay nước tiểu có chính xác hơn máu?
Xét nghiệm nước bọt giúp đánh giá nhịp sinh học của cortisol nhưng ít phổ biến. Cortisol 24h trong nước tiểu dùng xác định hội chứng Cushing là tiêu chuẩn hỗ trợ cần thiết bên cạnh xét nghiệm máu.

3. Người lo âu, stress có cần xét nghiệm cortisol máu?
Nếu tình trạng stress ảnh hưởng chất lượng sống, bác sĩ có thể chỉ định xét nghiệm để đánh giá mức độ rối loạn nội tiết liên quan.

Kết luận

**Định lượng cortisol** là một xét nghiệm có giá trị trong đánh giá rối loạn chức năng tuyến thượng thận và các trạng thái stress. Việc hiểu rõ các yếu tố ảnh hưởng, giá trị tham chiếu, cũng như dấu hiệu của **cortisol cao** hay thấp sẽ giúp người bệnh xử lý kịp thời, phòng tránh hậu quả lâu dài cho sức khỏe.

Tài liệu tham khảo

[1] Mayo Clinic – Cortisol Test: https://www.mayoclinic.org/tests-procedures/cortisol-test
[2] Lab Tests Online – Cortisol: https://labtestsonline.org/tests/cortisol
[3] Harrison’s Principles of Internal Medicine, 20th Edition
[4] Medscape – Hypercortisolism/Cushing Syndrome Overview
[5] NIH – Adrenal Insufficiency and Addison’s Disease