Béo phì do nội tiết tố: Nguyên nhân, dấu hiệu và cách khắc phục hiệu quả

Béo phì do nội tiết tố là một hiện tượng phổ biến với nguyên nhân sâu xa từ rối loạn hormone trong cơ thể. Hiểu rõ mối liên hệ giữa nội tiết và cân nặng sẽ giúp bạn nhận diện nguyên nhân và áp dụng các phương pháp kiểm soát cân nặng hiệu quả.

Giới thiệu chung về béo phì liên quan đến nội tiết tố

Béo phì do nội tiết tố là một tình trạng mà nguyên nhân không chỉ đến từ chế độ dinh dưỡng hay vận động, mà còn chịu ảnh hưởng sâu sắc từ sự mất cân bằng hormone trong cơ thể. Đặc biệt ở phụ nữ, thay đổi nội tiết tố trong các giai đoạn như dậy thì, thai kỳ, tiền mãn kinh hoặc bệnh lý tuyến nội tiết có thể ảnh hưởng đáng kể đến quá trình chuyển hóa, tích trữ mỡ và kiểm soát cân nặng.

Nhiều nghiên cứu cho thấy các hormone như estrogen, insulin, cortisol và hormone tuyến giáp đóng vai trò thiết yếu trong điều hòa chuyển hóa năng lượng. Khi một hay nhiều hormone không được sản xuất đúng cách hoặc quá mức, cơ thể sẽ phản ứng bằng cách tăng tích mỡ. Nếu không được nhận biết và điều chỉnh phù hợp, người bệnh dễ rơi vào vòng xoáy tăng cân – rối loạn nội tiết – béo phì – bệnh lý chuyển hóa.

Lý do rối loạn nội tiết gây tăng cân, béo phì

Vai trò của các hormone chính

Estrogen và ảnh hưởng đến cân nặng

Estrogen là hormone chính điều tiết các chức năng sinh lý nữ và đóng vai trò quan trọng trong sự phân bố mỡ cơ thể. Thiếu hụt estrogen thường gặp ở phụ nữ tiền mãn kinh dẫn đến giảm tốc độ trao đổi chất, tăng lưu trữ chất béo, nhất là vùng hông và đùi. Ngược lại, lượng estrogen quá cao cũng có thể khiến cơ thể giữ nước, tích trữ mỡ – đặc biệt trong hội chứng cường estrogen kéo dài. Nghiên cứu công bố trên Tạp chí Nội tiết học Lâm sàng & Chuyển hóa cho thấy mối liên hệ giữa giảm estrogen và sự gia tăng BMI ở phụ nữ trong độ tuổi mãn kinh (J Clin Endocrinol Metab, 2012).

Insulin tăng cao và kháng insulin

Insulin có trách nhiệm vận chuyển glucose từ máu vào tế bào để tạo năng lượng. Tuy nhiên, nếu cơ thể bị kháng insulin – nghĩa là tế bào không phản ứng bình thường với insulin – đường trong máu sẽ không được chuyển hóa hiệu quả và tích trữ thành chất béo. Tình trạng này làm tăng cảm giác thèm ăn, đặc biệt là đồ ngọt hoặc tinh bột. Đây là một trong những nguyên nhân dẫn đến béo phì do nội tiết tố ở phụ nữ mắc hội chứng buồng trứng đa nang (PCOS). Theo nghiên cứu từ Viện Y tế Quốc gia Hoa Kỳ, hơn 70% phụ nữ PCOS có hiện tượng kháng insulin dù không mắc tiểu đường (NIH, 2018).

Cortisol (hormone stress) tăng cao

Cortisol là hormone được tuyến thượng thận tiết ra nhằm giúp cơ thể đối phó với căng thẳng. Căng thẳng kéo dài hoặc thiếu ngủ gây tăng cortisol trong máu, kích thích cảm giác đói đặc biệt là với thực phẩm giàu năng lượng. Cortisol còn ảnh hưởng đến giấc ngủ, chu kỳ kinh nguyệt và chức năng chuyển hóa. Nồng độ cortisol cao mạn tính còn liên quan với tích mỡ nội tạng – yếu tố nguy cơ dẫn tới hội chứng chuyển hóa. Một nghiên cứu đăng trên tạp chí Obesity Reviews đã xác nhận rằng cortisol cao góp phần quan trọng trong phân bố mỡ ở bụng, độc lập với lượng thức ăn nạp vào (Obes Rev, 2016).

Rối loạn tuyến giáp (suy giáp)

Tuyến giáp điều hành tốc độ chuyển hóa thông qua hormone thyroxine (T4) và triiodothyronine (T3). Khi bị suy giáp, mức hormone tuyến giáp giảm, hệ trao đổi chất chậm lại, lượng calo tiêu hao ít hơn trong khi cảm giác đói không thay đổi – kết quả là tăng cân. Suy giáp còn liên quan đến các triệu chứng mệt mỏi, lạnh người, khó tập trung và trầm cảm. Theo Hiệp hội Tuyến giáp Hoa Kỳ (American Thyroid Association), khoảng 5% dân số mắc bệnh suy giáp lâm sàng, trong đó phụ nữ chiếm hơn 75%.

Nội tiết tố tăng trưởng (GH) và IGF-1

GH là hormone chủ yếu trong việc kích thích phân giải chất béo, tăng cơ bắp và thúc đẩy quá trình tái tạo tế bào. Ở người béo phì, mức GH thường thấp hơn so với bình thường. Bên cạnh đó, lượng insulin cao trong máu có thể ức chế tuyến yên tiết ra GH, làm giảm khả năng đốt mỡ. Tương tác giữa GH và yếu tố tăng trưởng giống insulin-1 (IGF-1) đóng vai trò điều hòa chuyển hóa năng lượng. Theo một phân tích tổng hợp đăng trên GH & IGF Research, mức GH ở người béo phì giảm rõ khi chỉ số BMI > 30, đi kèm rối loạn lipid máu và đề kháng insulin.

Progesterone và ảnh hưởng đến giấc ngủ

Progesterone có tác dụng giúp thư giãn và hỗ trợ giấc ngủ sâu. Khi thiếu hụt (phổ biến ở phụ nữ giai đoạn tiền mãn kinh), giấc ngủ trở nên rối loạn, dễ gây mất ngủ, mệt mỏi mạn tính, lo âu và ăn đêm. Sự mệt mỏi thúc đẩy gia tăng cortisol, gián tiếp làm tăng tích mỡ vùng bụng. Các nghiên cứu trên Tạp chí Sleep Medicine đã chỉ ra rằng rối loạn giấc ngủ kết hợp stress có thể ảnh hưởng rõ rệt tới chu trình đồng hồ sinh học và góp phần gây tăng cân không kiểm soát.

Cách kiểm soát cân nặng khi bị rối loạn nội tiết tố

Hiểu được nguyên nhân sâu xa của béo phì do nội tiết tố cho phép người bệnh có hướng tiếp cận điều trị và kiểm soát cân nặng phù hợp, hiệu quả và lâu dài. Một số biện pháp được khuyến cáo gồm:

• Điều chỉnh hormone thông qua can thiệp y học: như liệu pháp hormone thay thế (HRT), điều trị suy giáp bằng levothyroxine, hoặc điều trị PCOS với metformin cần được chỉ định và giám sát bởi bác sĩ chuyên khoa nội tiết.
• Giảm thiểu stress và cải thiện giấc ngủ: thông qua thiền, yoga, hoặc sử dụng liệu pháp hành vi nhận thức (CBT) để điều tiết cortisol tự nhiên.
• Chế độ ăn kháng viêm và chỉ số đường huyết thấp: ưu tiên thực phẩm nhiều chất xơ, đầy đủ vitamin nhóm B, omega-3, kẽm và các chất chống oxy hóa nhằm nâng đỡ trục nội tiết và chuyển hóa đường – mỡ hiệu quả.
• Tập luyện thể chất đều đặn: đặc biệt các dạng bài tập tăng cường chuyển hóa như HIIT, tập tạ giúp cải thiện độ nhạy insulin và tăng bài tiết GH tự nhiên.

Kết luận

Béo phì do nội tiết tố không chỉ là vấn đề thẩm mỹ mà còn là biểu hiện của tình trạng rối loạn chuyển hóa tiềm ẩn và có thể dẫn tới nhiều bệnh lý nguy hiểm khác. Việc nhận diện đúng nguyên nhân nội tiết giúp người bệnh có hướng điều chỉnh y khoa và lối sống phù hợp. Duy trì nội tiết cân bằng thông qua chế độ ăn, vận động, giảm stress và thăm khám định kỳ là chiến lược lâu dài để kiểm soát cân nặng và đạt được sức khỏe toàn diện.

Tài liệu tham khảo

[1] Mayo Clinic. Hormonal causes of weight gain. https://www.mayoclinic.org
[2] NIH – National Institute of Health. PCOS – Causes & Risk Factors, https://www.nichd.nih.gov
[3] Harvard Health Publishing. The effect of stress on weight. https://www.health.harvard.edu
[4] GH & IGF Research Journal. Growth hormone and obesity. https://www.ghresearch.org
[5] J Clin Endocrinol Metab. Estrogen, menopause and metabolism. https://academic.oup.com
[6] American Thyroid Association. Hypothyroidism. https://www.thyroid.org